کتاب «فقه شیعه و تأمین اجتماعی»؛ بازنگری برای تحول

کتاب «فقه شیعه و تأمین اجتماعی» نوشته علی اشرف فتحی، توسط انتشارات مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی در سال ۱۴۰۰ منتشر شد.این کتاب در امتداد کتابی به نام «اسلام و تأمین اجتماعی» نوشته‌شده که در دهه هشتاد به قلم احمد قابل و از سوی همین مؤسسه منتشر شده بود. فتحی در این کتاب کوشیده است نشان دهد که هیچ اجبار حکومتی یا سیستماتیک برای تجمیع وجوهات شرعی مانند زکات و خمس از سوی پیامبر و امامان شیعه توصیه نشده و این مالیات‌ها فقط جنبه ایمانی دارد، بنابر این نمی‌توان نظام تأمین اجتماعی بر اساس این وجوه مالی تعریف کرد و تشکیل داد.

حوزویان، پزشکی مدرن و بیماری‌های همه‌گیر

برای فهم مناسبات امروز میان این دو نهاد اجتماعی، لازم بود تا با نگاهی تاریخی، موارد مشابه پیشین این مواجهه را مورد بررسی قرار دهیم: موقعیت‌هایی که در آن نهاد رسمی دین در تشیع و کنشگران آن، با شیوع بیماری‌های همه‌گیری مشابه در جامعه روبرو شده‌بودند. به نظر می‌رسد واکنش‌های مختلف این نهاد و کنشگران آن علیرغم کثرت معنادار، در غیاب، قدرت‌گیری آرام آرام و در نهایت تبدیل شدن نهاد پزشکی مدرن به نهادی اثرگذار، تغییراتی معنادار داشته‌است. 

شبِ مردگان و روزِ زندگان: تشیع امروز و مسئله مرگ

تاریخ تشیع، تاریخ شکست است. در تاریخِ شکست، پیروزی به آخرالزمان موکول می‌شود. زمان به پایان رسیدن زمان و امامت مستضعفان. تا پیش از پایان تاریخ، مستضعغان به امامت نخواهند رسید. «تاریخ» مکان وقوع شکست‌های پیاپی است. نظریه «پیروزی» و تشکیل دولت تدوین نمی‌شود. هرچند بنا به مصالحی، همکاری‌هایی با سلطان -العمل مع السلطان عنوان رساله‌ای است از سید مرتضی- تجویز شود. اما نظریه غالب، «حکومت جور» است.

پرسش‌هایی از متن «در خدمت و خیانت مناسک»

متن حاضر، نقدی همدلانه با کلیت ایده محسن‌حسام مظاهری است. هدف از نگارش چنین گونه‌ نقدی، نه به چالش کشیدن اصل ایده، که تلاشی برای تدقیق آن است. تدقیقی که از خلال یک فرآیند گفتگویی دنبال می‌شود. از محسن حسام مظاهری برای نکات ارزشمندی که از پژوهش‌های پیشین سال‌های اخیر او آموخته‌ام و از نگارش این متن اخیر، که فرصتی برای بازاندیشی مجدد به حوزه با اهمیت و «مسأله‌مند» (پروبلماتیک) مناسک را برای اهالی جامعه‌شناسی فراهم می‌کند، سپاسگزارم و می‌دانم که پاسخ‌های احتمالی او، فرصتی مجدد برای یادگیری‌ام فراهم خواهد کرد.

در خدمت و خیانت مناسک

منسک دینی، نوعی رفتار نمادین و قراردادی با فرمی کمابیش مشخص است که افراد و گروه‌های دینی آن‌ را به‌عنوان «شعار» و نشانه‌ی تعلق به دین انجام می‌دهند/ اجرا می‌کنند. مناسک دینی طیف وسیع و بسیار متنوعی از فرم‌های رفتاری را شامل می‌شود که هرکدام در میدان فرهنگی متناظر خود و برای کسانی که در آن میدان زیست می‌کنند، معنا و مفهوم می‌یابد. مناسک مجموعه‌ کارکردهای متنوعی را شامل می‌شوند که حفظ انسجام و هویت‌بخشی به جامعه‌ی باورمندان هر گروه دینی یکی از مهمترین آن‌هاست.

پدیدارشناسی جدایی حرم امام رضا(ع) از بافت پیرامون

فضای شهر شیعی به واسطه حرم های امامان، در طول سالها مقتضیات خاصی داشته است اما در دوره جمهوری اسلامی این فضاهای شهری تحت تاثیر مداخلات شهری پیرامون حرم ها و اجرای طرح توسعه و نوسازی قرار گرفته است. در همین رابطه با «عباس آذری»، پژوهشگر شهرسازی و مدرس دانشگاه گفت و گو کردیم که در ادامه می آید. وی رساله دکتری خود را با عنوان «پدیدارشناسی جدایی حرم های مطهر از بافت پیرامون» در دیماه ۱۳۹۷در «مرکز پژوهشی هنر، معماری و شهرسازی نظر» دفاع کرده است.

فقر، طرد و انتظار مهدی

نیمه شعبان شاید مهمترین مناسک شادی شیعیان باشد و کمتر مناسبت دیگری از لحاظ وسعت و فراگیری و عمقی که در اقشار مختلف پیدا کرده است، به پای این جشن می‌رسد. شاید به دلیل همین میزان اندک مناسبت‌های شادی‌آفرین در فرهنگ شیعی و محدودیت‌های اجتماعی برای شادی در جامعه است که جشن نیمه شعبان در سال‌های اخیر به سوی یک مناسک از نظر دینی هنجارشکنانه نیز می‌رود.

فراخوان مقاله با موضوع: اهمیت بدنها مرگ و مهاجران مسلمان شیعه

 هدف این جلسه بین‌المللی و بین رشته‌­ای، جمع‌آوری دانش‌پژوهان علوم مختلف در حوزه‌های علوم اجتماعی و علوم انسانی (انسان شناسي، جامعه شناسي، دين، سياست، حقوق بين الملل، روابط بين الملل، مطالعات پناهندگی)، سازمان­‌های دولتی و غیر­دولتی، سیاست‌گذاران، روزنامه‌نگاران و رهبران مذهبی است تا در این خصوص بحث کنیم که مهاجران مسلمان شیعه (شامل پناهندگان و پناهجویان) -زمانی که دیگر در کشور مادری خود نیستند-، چگونه با پدیده مرگ و مسائل مربوط با آن برخورد می­کنند. 

توسعه کالبد، تخریب ِ هویت؟ (بخش دوم)

متن زیر بازنشر گزارش ایکنا از بخش دوم نشست این خبرگزاری، با حضور مهدی سلیمانیه و راضیه شیخ‌رضایی، اعضای گروه جامعه‌شناسی تشیع و علیرضا رادان و میلاد جوادی، مسئولان فرهنگی ستاد بازسازی عتبات عالیات است که حول موضوع «چرایی بازسازی عتبات عالیات؛ تهدیدها و فرصت‌ها»، در ۹۷/۱۰/۱۸ برگزار گردید. در این بخش راضیه شیخ رضایی با میلاد جوادی، پژوهشگر و جانشین معاونت فرهنگی و روابط عمومی ستاد بازسازی عتبات به گفت‌وگو می‌پردازد و در پایان نشست مهدی سلیمانیه به بیان راهکارهای خود برای این مسأله می‌پردازد.

توسعه کالبد، تخریب ِ هویت؟

به همت خبرگزاری ایکنا، نشستی با حضور مهدی سلیمانیه و راضیه شیخ‌رضایی، اعضای گروه جامعه‌شناسی تشیع و علیرضا رادان و میلاد جوادی، مسئولان فرهنگی ستاد بازسازی عتبات عالیات حول موضوع «چرایی بازسازی عتبات عالیات؛ تهدیدها و فرصت‌ها»، در ۹۷/۱۰/۱۸ برگزار گردید. در ذیل گزارش ایکنا از بخش نخست این نشست و گفت‌وگوی مهدی سلیمانیه با علیرضا رادان آورده شده است.

اربعین: روایتی دیگر

دکتر احمد شکرچی –جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی- روز دوشنبه مورخ پنجم آذرماه میهمان گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع بود تا تجربیات و یافته‌های پژوهشی خود را در زمینه مراسم اربعین ۱۳۹۷ در عراق را با حاضران در میان بگذارد. شرح این جلسه در گزارش پیش‌رو آمده است.

‌جامعه‌شناسی شناخت شیعه در فضای مطالعات ایران‌‌شناسی در فرانسه

در عصر دوشنبه ۱۹ شهریور ۱۳۹۷، نشستی با موضوع مطالعات شیعه در فرانسه، در گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشع برگزار گردید. در این نشست مروارید ایاز، دانش‌آموخته‌ی جامعه‌شناسی از دانشگاه سوربون، به ارائه‌ی خلاصه‌ای از رساله‌ی دکتری خود با عنوان «‌جامعه‌شناسی شناخت شیعه در فضای مطالعات ایران‌‌شناسی در فرانسه ـ از ۱۹۴۷ تا ۲۰۱۰» پرداخت.

از نگاه دیگران: گزارش جلسه نقد و بررسی کتاب «تراژدی جهان اسلام »

روز یکشنبه 22 مهرماه، جلسه نقد و بررسی کتاب «تراژدی جهان اسلام» به همت گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع و با همکاری انجمن علمی دانشجویی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با حضور علاقمندان و دانشجویان در تالار مطهری دانشکده علوم اجتماعی برگزار گردید. در این جلسه که حدود سه ساعت بطول انجامید، سارا شریعتی –مدیر علمی گروه جامعه شناسی تشیع و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران-، علی اشرف فتحی –طلبه حوزه علمیه قم و عضو گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع-، مهسا اسدالله نژاد –دانشجوی دکتری جامعه شناسی و عضو گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع- و محسن حسام مظاهری –نویسنده کتاب- به نقد و بررسی کتاب پرداختند. 

برگزاری نشست علمی نقد کتاب "تراژدی جهان اسلام"

نشست علمی نقد کتاب «تراژدی جهان اسلام» به همت گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع و انجمن علمی دانشجویی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران برگزار می‌شود. در این نشست که در روز یکشنبه۲۲ مهر ۱۳۹۷ از ساعت ۱۶ الی ۱۸ در تالار مطهری دانشکده علوم اجتماعی برگزار خواهد شد،  سارا شریعتی، علی اشرف فتحی، مهسا اسدالله نژاد و  محسن‌حسام مظاهری (نویسنده کتاب) به ارائه‌ی بحث و گفت‌وگو خواهند پرداخت.

بازنشر گفت‌وگوی شفقنا با دکتر قانعی‌راد: «پر وزن شدن روحانیت در عالم سیاست به ضرر این نهاد تمام شده است.»

همیشه روحانیت باید بین مناصب اجرایی و نفوذ فرهنگی دست به یک انتخاب بزند و مشخص کند که کدام یک از این دو را می خواهد و کدام یک از این دو برای او مطلوب تر است و به او کمک می کند که پروژه خود که پروژه دینداری و اخلاق برای جامعه هست را جلو ببرد. به نظر من روحانیت به جای تصرف قدرت می توانست به نحوی نظارت فرهنگی بر قدرت داشته باشد بدون اینکه لزوماً بخواهد آن را تصرف کند. لازم بود که روحانیت با قدرت یک رابطه دیالوگی، گفت وگویی و نظارتی از موضع فرهنگ و با حمایت مردم برقرار می کرد.

وداع با استاد خستگی‌ناپذیر علوم‌اجتماعی

خبر درگذشت دکتر امین قانعی‌راد را در کمال ناباوری شنیدیم. دکتر قانعی‌راد، استاد و پژوهشگر توانای جامعه‌شناسی کشور که عمر و توان و دانش خود را در جهت التیام دردهای جامعه و حرکت به سمت توسعه‌ای عدالت‌محور صرف کرد، در آخرین پرده از زندگی خویش نیز به ما درسی از جنس امید و تلاش داد؛ انسانی که با ناامیدی و سکون میانه‌ای نداشت.

تازه‌های نشر در حوزه جامعه‌شناسی تشیع

سایت «جامعه‌شناسی تشیع» در نظر دارد به مناسبت برگزاری سی و یکمین نمایشگاه کتاب، در قالب چند یادداشت به معرفی و نقد کتاب‌های منتشرشده در دو سال اخیر (۱۳۹۶ و ۱۳۹۷)، که به تشیع نگاهی جامعه‌شناختی و اجتماعی داشته‌اند، بپردازد. متن حاضر نگاهی اجمالی به تعدادی از این کتاب‌ها دارد. معرفی و بررسی تفصیلی این کتب در نوشته‌های آتی سایت به اشتراک گذاشته خواهد شد.

غفلت از نسبت دین و مسائل زنان

اولین همایش ملی مسائل اجتماعی زنان در تاریخ  ۱۰ و ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار گردید.

 چکیده مقالات این همایش در پنج محور اصلی «زنان و تحولات فرهنگی» (۱۲۲ عنوان)، «زنان و مسائل اقتصادی و رفاهی»(۴۴ عنوان)، «زنان و مشارکت سیاسی، اجتماعی و مدنی»(۵۲ عنوان)، «زنان، خانواده و آسیب­های اجتماعی»(۱۰۳ عنوان) و «زنان، آموزش عالی و آموزش و پرورش»(۱۶ عنوان) و یک محور فرعی با نام «دیگر موضوعات مرتبط با زنان» (۴۳ عنوان) دسته­‌بندی شده و در قالب کتاب در ۴۷۲ صفحه توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی به چاپ رسیده­ است.

نهادهای دینی و جامعه‌شناسی: از طرد تا پذیرش انتقادی

جامعه‌شناسی تشیع اصطلاح و همچنین رویکرد تازه‌ای در جامعه‌ی علمی ماست، هنوز بیش چند سالی از رواج این اصطلاح نمی‌گذرد، اما خوشبختانه به قدر کافی طولانی شده است تا امروز بتوانیم از یک تاریخچه صحبت کنیم و در تحلیل نسبت این رویکرد با نهادهای مشروع دینی، دو دوره را از یکدیگر متمایز کنیم: نخست یک دوره‌ی طرد، دوره‌ای که رویکرد جامعه‌شناختی به اسلام و تشیع از جانب نهادهای مشروع دین مورد قبول نبود و امروز که می‌توان از دوره‌ی پذیرش انتقادی آن نام برد. آیا می‌توان از دو دوره صحبت کرد یا بهتر است از دو موضع سخن گفت که همچنان به شکل موازی موجود است؟ به عبارت دیگر آیا ما از مرحله‌ی طرد رویکرد اجتماعی وجامعه‌شناختی به اسلام و تشیع گذر کرده‌ایم؟ به نظر من آری.

مؤسسات حوزوی روی مرزهای علوم اجتماعی

عصر روز دوشنبه سوم اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ نشستی در سالن شریعتی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با موضوع موسسات حوزوی و جامعه‌‌شناسی تشیع به همت گروه جامعه شناسی تشیع برگزار شد. سخنرانان این نشست حجه الاسلام و المسلمین پارسانیا به عنوان رئیس موسسه باقر العلوم، حجه الاسلام و المسلمین تقی زاده داوری رئیس موسسه شیعه شناسی، دکتر سارا شریعتی عضو هیئت علمی جامعه شناسی دانشگاه تهران و کمال رضوی عضو محقق گروه جامعه شناسی تشیع بودند.  هدف این نشست بررسی کارنامه موسسات حوزوی در مواجهه با علوم اجتماعی به طور اعم و جامعه شناسی تشیع به معنای اخص کلمه است.